Theo nghiên cứu, Việt Nam có khoảng 2 đến 3 triệu người bị chứng mắt lác (mắt lé), chiếm khoảng 2-4% tổng dân số của nước ta. Nếu bạn có con em không may mắc phải bệnh này thì bài viết này dành cho bạn.
Bài viết này sẽ đề cập tới nguyên nhân, chẩn đoán và các phương pháp điều trị mắt lác hiệu quả (gồm phẫu thuật và không cần phẫu thuật) giúp bạn loại bỏ căn bệnh này nhanh chóng.
Contents
Bệnh mắt lác là gì?
Bệnh lác mắt (hay mắt lé, tiếng Anh: Strabismus) là tình trạng hai mắt không duy trì được sự cân bằng, không phối hợp hoạt động được cùng với nhau. Điều đó có nghĩa là khi nhìn vật thì hai mắt không cùng tập trung được về một hướng.
Nếu bạn bị lác, một mắt sẽ nhìn thẳng vào vật bạn đang xem, trong khi mắt còn lại nhìn lệch hướng vào trong (gọi là lác trong hay lác quy tụ), hướng ra ngoài (lác ngoài hay lác phân kỳ), hướng lên trên hoặc xuống dưới (gọi là lác đứng). Ngoài ra, y khoa còn dùng thuật ngữ “lác ngang” để gọi chung cho tình trạng lác trong hoặc lác ngoài; và thuật ngữ “lác chéo” để chỉ lác ngang kết hợp với lác đứng.
Bệnh mắt lác có thể xuất hiện liên tục hoặc không liên tục. Hướng nhìn sai lệch cũng có thể chỉ ảnh hưởng đến một mắt (lác một mắt) hoặc hai mắt có thể thay phiên nhau bị lệch (lác xen kẽ).
Bệnh lác bẩm sinh hoặc lác khởi phát sớm ở trẻ nhỏ thường đi kèm với chứng song thị (nhìn thấy hai hình ảnh cùng một lúc). Theo cơ chế tự nhiên não bộ thường bỏ qua hình ảnh thị giác từ mắt bị lệch. Điều này là nguyên nhân dẫn đến chứng nhược thị (hay còn gọi là bệnh “mắt lười”) ở trẻ em.
Triệu chứng và dấu hiệu của bệnh mắt lác
Dấu hiệu chính của bệnh lác mắt là sự lệch lạc dễ nhận thấy ở mắt bệnh nhân, với một mắt quay vào, quay ra, quay lên trên, xuống dưới hoặc quay ở một góc xiên.
Xét nghiệm phản xạ ánh sáng giác mạc (xét nghiệm Hirschberg): Dùng để phát hiện chứng mắt lác bằng cách đánh giá sự phối hợp cử động ở cả hai mắt dựa trên vị trí ánh sáng chiếu vào.
Khi hai mắt của bệnh nhân bị lệch nhau nhiều và biểu hiện rõ ràng, người ta gọi đó là hiện tượng “lác góc lớn” (ám chỉ độ lệch giữa mắt nhìn thẳng và mắt nhìn lệch tạo ra một góc lớn). Trường hợp khác, khi hai mắt ít lệch hơn thì được gọi là “lác góc nhỏ”.
Thông thường, bệnh mắt lác góc lớn liên tục không gây ra các triệu chứng như mỏi mắt và nhức đầu vì não bộ không cố gắng để làm thẳng mắt. Bởi vì điều này, mắt lác góc lớn thường gây ra nhược thị nghiêm trọng ở mắt bị lệch nếu không được điều trị kịp thời.
Trong khi đó, bệnh lác góc nhỏ lại gây ra các triệu chứng rối loạn thị giác, đặc biệt là nếu lác bị gián đoạn hoặc xen kẽ. Người bệnh có thể cảm thấy bị đau đầu, mỏi mắt, khó chịu trong người, luôn mệt mỏi mỗi khi đọc sách báo và tầm nhìn không ổn định, thậm chí tinh thần cảm thấy bồn chồn lo lắng. Nếu bệnh mắt lác góc nhỏ tiếp diễn trong thời gian dài, hậu quả là sẽ dẫn đến nhược thị ở bên mắt bị lệch.
Trong cả hai trường hợp, lác mắt góc lớn và lác góc nhỏ đều có thể gây tổn hại về mặt tâm lý cùng sự tự tin của trẻ em (và cả người lớn), vì chúng cản trở trẻ giao tiếp bằng mắt bình thường với các bạn cùng trang lứa khác, làm cho trẻ cảm thấy tủi thân và bi quan.
Trẻ sơ sinh thường bị chứng mắt lác không thường xuyên (lúc có lúc không) do quá trình phát triển thị lực chưa hoàn chỉnh. Mắt lác có thể hết khi trẻ sơ sinh lớn lên và hệ thống thị giác dần trưởng thành. Nhưng sự thật đáng buồn là hầu hết các loại bệnh lác không tự biến mất khi trẻ lớn lên.
Vì vậy, khám mắt định kỳ cho trẻ em là cách tốt nhất để phát hiện bệnh lác. Nói chung bệnh lác khi được phát hiện càng sớm thì sẽ có khả năng điều trị hiệu quả càng cao. Nếu không được điều trị, con bạn có thể bị các triệu chứng như song thị, nhược thị hoặc các bệnh lý thị lực khác, gây cản trở việc học tập và khả năng phát triển của bé sau này.
Nguyên nhân gây bệnh lác mắt
Mỗi mắt có 6 cơ bên ngoài gọi là cơ ngoại nhãn (extraocular muscles), giúp cố định vị trí và điều khiển chuyển động của mắt. Ở người có thị lực bình thường, các nhóm cơ ở cả hai mắt phối hợp hoạt động cùng lúc với nhau một cách thống nhất để cố định mắt, kiểm soát thần kinh nhãn khoa và duy trì khả năng chuyển động tự nhiên của mắt.
Bệnh mắt lác xảy ra khi hệ thần kinh nhãn khoa có vấn đề gây cản trở khả năng kiểm soát và thực hiện chức năng của các cơ ngoại nhãn. Các vấn đề có thể bắt nguồn từ chính các cơ ngoại nhãn, các dây thần kinh truyền tín hiệu; hay thậm chí vấn đề có thể phát sinh ngay tại thùy trung tâm thị giác bên trong não bộ vốn có chức năng điều khiển thị giác hai mắt.
Di truyền cũng có thể là một trong những nguyên nhân gây ra lác mắt. Nếu bạn hoặc chồng/vợ của bạn mắc bệnh lác, con cái của bạn cũng có nhiều nguy cơ bị mắc bệnh mắt lác hơn.
Bệnh lác trong điều tiết hay gặp ở trẻ em
Lác trong điều tiết (accommodative esotropia) thực ra cũng là một loại bệnh lác, thường hay xảy ra đối với những trẻ bị viễn thị nặng nhưng không được điều trị kịp thời. Bởi vì trẻ bị viễn thị nặng – tức là không nhìn rõ những vật ở gần, nên trẻ cố gắng điều tiết mắt quá mức. Và hệ quả là trẻ mắc bệnh lác trong điều tiết (mắt trẻ luôn hướng vào phía trong, “điều tiết” ở đây chính là mắt cố gắng điều chỉnh mắt để nhìn rõ vật ở gần)
Tình trạng lác trong điều tiết thường xuất hiện ở trẻ dưới 2 tuổi nhưng đôi khi cũng có thể xảy ra ở lứa tuổi lớn hơn. Thông thường, bệnh lác trong điều tiết có thể được điều chỉnh hoàn toàn bằng kính gọng hoặc kính áp tròng.
Phẫu thuật mắt lé, mắt lác
Trong hầu hết các trường hợp, phương pháp điều trị hiệu quả duy nhất để chấm dứt tình trạng đảo liên tục ở một mắt (bệnh mắt lác liên tục) là tiến hành phẫu thuật. Nếu chuyên gia khám mắt chẩn đoán mắt con bạn đang bị lác, họ sẽ giới thiệu bạn đến một bác sĩ nhãn khoa chuyên về phẫu thuật lác ở các bệnh viện để điều trị cho bé.
Phẫu thuật mắt lác thành công hay không phụ thuộc vào nhiều yếu tố, bao gồm cả hướng lác và độ lớn của góc lác. Trong một số trường hợp, con bạn sẽ phải được phẫu thuật nhiều lần thì mới có kết quả tốt. Tất nhiên bác sĩ phẫu thuật sẽ trao đổi với bạn về điều này trước khi tiến hành thủ thuật cho bé.
Phẫu thuật mắt lác cũng hiệu quả với mắt của người trưởng thành dù đã mắc bệnh lác từ lâu. Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp người trưởng thành mắc bệnh mắt lác, độ nhược thị của bệnh nhân khá cao, thậm chí tình trạng lác vẫn còn ngay cả khi mắt bị ảnh hưởng được căn chỉnh chính xác. Vì vậy, việc điều trị lác sớm ngay từ khi bệnh khởi phát là điều hết sức quan trọng.
Chứng mắt lác càng được phẫu thuật sớm bao nhiêu thì khả năng phục hồi thị lực của bệnh nhân càng tốt bấy nhiêu. Kết quả là hai mắt có thể phối hợp hoạt động tốt với nhau và bệnh nhân hoàn toàn có thể có được thị lực bình thường 10/10 sau khi phẫu thuật.
Phương pháp điều trị mắt lác không cần phẫu thuật
Trong một số trường hợp, lác mắt không liên tục và lác góc nhỏ, có thể cải thiện bằng một số liệu pháp điều chỉnh thị lực mà không cần phẫu thuật.
Ví dụ, chứng thiểu năng hội tụ (Convergence Insufficiency) là một trường hợp cụ thể của bệnh mắt lác ngoài không liên tục mà không cần phẫu thuật. Khi đó, hai mắt thường phối hợp tốt khi nhìn một vật ở xa, nhưng lại không thể phối hợp cùng nhau khi nhìn vào vật thể gần (chẳng hạn như đọc sách, xem điện thoại, máy tính bảng…), dẫn đến một mắt bị trôi ra ngoài. Thiểu năng hội tụ có thể cản trở việc học, khiến người bệnh không thoải mái khi đọc, gây mỏi mắt, mờ mắt, song thị và đau đầu.
Có một số bằng chứng cho thấy thiểu năng hội tụ gây ra các vấn đề về sự chú ý và ảnh hưởng đến kết quả học tập ở trẻ em. Chẳng hạn, nghiên cứu gần đây được thực hiện bởi trung tâm y tế Mayo Clinic (Hoa Kỳ) cho thấy trẻ em bị chứng lác ngoài (bao gồm cả thiểu năng hội tụ) khi còn nhỏ có nhiều khả năng mắc chứng rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD), rối loạn điều chỉnh và mất khả năng học tập khi trưởng thành.
Một số loại bệnh lác cũng làm tăng nguy cơ cận thị. Trong một nghiên cứu khác của Mayo Clinic được công bố vào năm 2010 đã theo dõi 135 trẻ em bị chứng lác ngoài không liên tục trong khoảng 20 năm và thấy rằng hơn 90% những đứa trẻ này bị cận thị khi chúng đến tuổi 20.
Về mặt tích cực, liệu pháp thị lực không phẫu thuật là một phương pháp điều trị hiệu quả cho chứng thiểu năng hội tụ. Theo một nghiên cứu được công bố trên tạp chí nhãn khoa Archives of Ophthalmology, 73% trong số 221 trẻ bị hội chứng thiểu năng hội tụ có kết quả thành công hoặc được cải thiện sau khi tham gia chương trình trị liệu thị lực trong 12 tuần, kết hợp với các bài tập mắt được thực hiện tại nhà.
Đôi khi, bác sĩ nhãn khoa sẽ đề nghị bệnh nhân tham gia trị liệu trong một khoảng thời gian sau phẫu thuật, để điều trị nhược thị và các vấn đề về mắt khác vẫn còn tồn tại sau phẫu thuật.
Trong trường hợp này, thuật ngữ “liệu pháp chỉnh thị” (tiếng Anh: orthoptics) [kỹ thuật điều chỉnh thị lực không cần phẫu thuật, để điều trị chứng mắt lệch và các rối loạn thị lực hai mắt.] sẽ được sử dụng để mô tả phương pháp điều trị chứng mắt lác. Khi đó, các bác sĩ chỉnh thị sẽ phải kết hợp chặt chẽ với bác sĩ phẫu thuật mắt để cải thiện thị lực cho bệnh nhân.
Trước khi phẫu thuật, bạn nên hỏi bác sĩ điều gì?
Bạn nên tham khảo ý kiến bác sĩ nhãn khoa hoặc bác sĩ phẫu thuật trước khi điều trị chứng mắt lác. Sau đây là một vài câu hỏi quan trọng mà bạn cần phải hỏi:
- Nếu bác sĩ chỉ định phẫu thuật, hãy hỏi bác sĩ sẽ làm bao nhiêu phẫu thuật thì sẽ giải quyết được tình trạng mắt lác, và ngoài phẫu thuật ra thì có cần các hình thức điều trị nào khác hay không.
- Hỏi bác sĩ phẫu thuật mắt về tỷ lệ thành công cho loại mắt lác mà bạn đang mắc phải và sẽ phẫu thuật như thế nào.
- Hỏi xem tiêu chí nào được sử dụng để xác định việc điều trị có thành công hay không. Quan niệm về phẫu thuật thành công ở mỗi bác sĩ là khác nhau. Chẳng hạn “thành công” được định nghĩa là mắt được căn chỉnh tốt hơn và trông tự nhiên hơn hoặc “thành công” được hiểu là mắt được căn chỉnh hoàn hảo với thị lực bình thường, sự phối hợp của mắt của mắt bị lệch với mắt bình thường, mắt có thể nhận thức được chiều sâu…
- Đối với bác sĩ nhãn khoa hoặc bác sĩ chỉnh thị, hãy hỏi về tỷ lệ thành công, thời gian luyện tập mắt trong bao lâu, chi phí cho liệu pháp thị lực (hoặc liệu pháp chỉnh thị) là bao nhiêu.
- Hỏi về chi phí phẫu thuật hoặc trị liệu không phẫu thuật thì có được bảo hiểm chi trả không.
Sau cùng hãy nhớ rằng, bệnh mắt lác ở trẻ em hầu như không thể tự khỏi khi trẻ lớn lên. Do đó, để ngăn ngừa vấn đề chậm phát triển thị lực và các biến chứng nguy hiểm khác, hãy đưa trẻ đến bệnh viện để điều trị bệnh lác mắt càng sớm càng tốt. Chúc bạn và gia đình luôn có thị lực khỏe mạnh.